Materia

                                               Desenvolvimentu Economia Setoral    

   

    Iha era dezemvolvimentu global no komersiu inter-nasaun ne’ebé avansadu iha mundo tomak nudar sai preukupasaun ba nasaun terseiru mundial hodi determina estrategia foun para kompete hodi ekilibra interese iha vantazem mutualismu kualidade komersiu globalizasaun internasionál ne’ebe ho karakter liberalimu, liu-liu iha linha koperasaun ekonomia. Maneira hodi aseleira prosesu interasaun ekonomia ida ne’e mak hametin koperasaun regional ho objektivu kria kompetisaun saudavel no non-saudavel ho nasaun sira seluk iha komersiu merkadu mundial. Komersiu livre nudar konseitu ekonomia ne’ebé movimentu iha konseitu globalizasaun komersiu mundial entre nasaun ida ba nasaun ida (Bilateral), nasaun ida ho nasaun hotu-hotu iha mundo (Multilateral), no entre nasaun iha rejiaun (Antar kawasan). Konseitu sistema komersiu livre bele hasa’e increasing economic growth no felisidade ekonomia sosiedade wanhira nasaun implementa konseitu ekilibra iha sistema interasaun komersiu global ne’ebe ho signifikante.

     Karik introdusaun hirak ne’e atraves husi pilares, lala’ok iha organizasaun ASEAN forum nia laran no prinsipius balun ne’ebé estabelese secretariat forum ASEAN nian ida ne’e bele hanesan informasaun, matan dalan ou referensia ba Timor Leste antes foti dezisaun atu sai menbrus ba ASEAN FORUM atu labele sedu liu sai menbru ba ASEAN forum, preukupasaun husi hakerek Nai’n nian kona ba timor leste atu sai menbrus ASEAN ninian liga ba kondisaun hotu ne’ebé timor leste sei hasoru durante ne’e hanesan; husi aspeitu ekonomia sai problema bo’ot ida ba Timor Leste tamba kondisaun baziku balun ba assunto ekonomia ita sidauk prepara ho didiak hanesan sistema ekonomia Timor Leste ita sidauk determina halnusa mak ita bele hasoru ou kontrola merkadu livre (free trade) no oinsa ita bele orienta dezemvolvimentu ekonomia ho fileira ida ne’ebé klaru se wanhira ita sidauk determina ita nia sistema ekonomia ne’ebé klaru, struktura ekonomia sidauk masimu, ita nia industria extraktiva seidauk masimu, setor produtu lokal seidauk sufisiente ba ita tamba wainhira ita tama menbru ASEAN kedizer ke ita iha ona komiditi ne’ebé ita garante ona atu lori ba merkadu internasional ka lori ba free trade atu kompete iha ne’ebá agora dadauk ita han deit mos sidauk sufisiente sata’an lori ba merkadu internasional (free trade), atu responde konsumedores komunidade nian, Ita sidauk iha lei investimentu no kontrolasaun ne’ebé forti hanesan ita hare katak ema estranjeirus domina hela ekonomia seitor mikro iha area negosiu ki’ik sata’an ita atu tama tan menbrus ASEAN karik nasaun ne’e sei domina tomak husi ema estrangeirus, politika komersiu sidauk masimu tamba save prinsipal karakteristiku ba integrasaun ekonomia ASEAN mak hanesan; Kria merkadu mesak (Single) no baze produtu, Kompetisaun ekonomia iha nivel rejiaun, dezemvolvimentu ekonomia equitable iha rejiaun, integrasaun rejiaun iha ekonomia mundial, promosaun produtu lokal kada nasaun nian. Aleinde husi aspektu sigurança zona maritima ita seidauk kontrolu ho masimu, sigurança fronteira sidauk kontrola ho diak, Lei Human Trafic ita sidauk estabele entaun kuandu ita tama ba Merkadu livre karik nasaun ne’e sai fali lahan komersializasaun ba prostituisaun. Hare husi aspektu infrastruktura baziku atu responde kona ba aktividades movimentsaun rejiaun nian sidauk sufisiente hanesan; ita nia kondisaun aeroporti no nia manutensaun seluk, kondisaun portu iha tasi ibun ho nia manutensaun mos sidauk diak, Estrada, pontes no seluk-seluktan. Husi aspeitu rekursu Umanus ita nia komunidades sidauk hatene saida mak ASEAN FORUM, ita nia ema ne’ebe ita prepara ona atu tu’ur iha departamentu luar negri sidauk sufisiente tamba wanhira ita tama ona menbrus ASEAN FORUM ita hatu’ur departamentu inter-ministerial atu hala’o nia kna’ar iha departamentu luar negri hanesan ministeriu ekonomia, Agricultura, Industria, Komersiu, infrasturuktura, Sigurança no seluk-tan.

1.2 Objetivu

      Pilar importante ba dezemvolvimentu ekonomia Timor Leste mak merkaduria nudar save ida ba kresimentu ekonomia entermus de seitor makro no seitor mikro, merkaduria nudar sentru transformasaun (lalu lintas) ba supply (Penawaran ) no baze demand (Permintaan)  produsaun, skill no sasan hotu-hotu ne’ebe movel husi komsumedores sira iha merkaduria. Husi parte merkadu trabalho guvernu sidauk hamosu politika propriu ba timor oan sira ne’ebe tama ona idade servisu ou kategoria prontu servisu nia indikador mak ita hare katak jovens barak mak halai ba estrangeirus hanesan Inglatera no Irlanda hodi buka servisu.

      Husi parte merkadu komersiu; produtu lokal dilematis liu iha merkaduria, la iha fatin ne’ebe sufisiente ba agrikultor sira atu halo kompete iha merkadu refere, folin sasan importasaun nesesidade basiku fluktuasaun maka’as iha merkadu, negosiante ki’ik husi estrangeirus (China) domina merkadu hodi hamate komitmentu negosiante rai laran, falta fasilidades merkadu, sistema merkadu sidauk estabele propriu, la iha estratejiku orientasaun merkadu ba komunidade sira atu tau-An iha fileira merkadu komersiu ne’ebe bele potensializa negosiante sira hodi sai autor ba merkadu komersiu ne’ebe efektivu, orientadu, no progresivu aliende ida ne’e produsaun agrikula no produsaun ne’ebe mai husi skill umanu (Hasil karya) namlele iha merkadu komersiu katak asesu iha merkadu fraku.

     Husi Merkadu Finançeiru ita sei infrenta problema barak husi politika fiskal ita arepende hotu katak ezekuta no aloka osan ho karakter brutalismu, sistema monitorizasaun orsamentu geral do Estadu (OGE) ho fundus bilateral husi parseirus dezemvolvimentu ba prioridade nasional hitu (7) sei hetan failansu balun, no kapasidade ezekusaun orsamentu sei problema aliende husi politika moneter ita la iha forsa atu halo kontrolasaun ba movimentu orsamentu ne’ebe sirkula iha rai laran liu-liu atu trava kuantidades orsamentu ne’ebe bo’ot iha merkadu finançeirus ou interven hodi aumenta quantidades osan iha merkadu financial ne’ebe minimu no pior liu mak kada tinan-tinan guvernu aprova orsamentu geral do estadu (OGE) osan barak liu mak halai ba estrangeirus tamba importasaun bo’ot liu duke exsportasaun kestaun ida ne’e akontense tamba ita nia produsaun rai laran sei ki’’ik liu tan ne’e difisil ba ita hodi trava orsamentu ne’ebe halai ba ema estrangeirus aliende ida ne’e trabalhadores estrangeirus barak liu iha merkadu trabalho hodi domina trabalhadores lokal sira iha parte seluk mos iha fundus bilateral ne’ebe mai husi parseirus dezemvolvimentu (doadores) husi rai liur maibe osan hirak ne’e nafatin fila ba sira nia rai tamba assesores barak mak guvernu rekruta husi rai liur no sira mai ho sira nia sistema politika rasik ne’ebe Guvernu Timor Leste la konsege influensia entaun fundus hirak ne’e absolutamente la efektivu efikasia no apropriadu ba alvo ne’ebe iha katak dezemvolvimentu nasaun ne’e nian. Ezemplu ki’ik mak hanesan China sira ajuda orsamentu ba Timor Leste hodi hari’i edifisiu bo’ot, sira uja sira nia sistema politika ekonomia rasik hanesan trabalhadores rekruta husi sira nia ema rasik, sasan konstruksaun mos lori husi sira nia rain rasik kestaun ida ne’e mos hamosu guvernu nia loyalidade ou dependensia ba sira hanesan faktus hatudu katak negosiante sira (China) mai domina ona negosiante lokal liu husi lahan bo’ot mak hanesan merkadu financial, merkadu trabalho no merkadu komersiu guvernu no’ok deit tamba guvernu berutang budi ba nasaun China tan ne’e ekonomikamente sira mak manan nafatin tamba orsamentu nafatin fila ba sira nia rain ita so manan deit edifisiu ne’ebe sira konstrui iha ita nia rai’n. Kondisaun ida ne’e mak agora akontense iha ita nian rain hodi fo’o impaktu ba merkadu finansial, merkadu trabalho no merkadu komersiu.

      Politika Guvernu hari’i Mini merkadu laiha planu adekuadu ne’ebe apropriadu tamba la integradu ho aspektu sira seluk ne’ebe relevante somente responde deit situasaun konsumedores iha dalan ni’in maibe  atu garante nia efektividade no oinsa aktiva komunidade uja merkadu ne’e la iha, tuir sientifika iha sistema no kriterias balun ne’ebe sai analiza prinsipal antes hari’i merkadu, katak assuntu ne’ebe prinsipal liu atu hamosu merkadu mak persiza hare Geografikamente mini merkadu merese hari’i iha fatin ne’ebe refere, ema hira mak iha teriotriu ida ne’e nune’e hodi asesu merkadu ida ne’e (Demografia), karakteristika sosiu kultura no ekonomia ne’e oinsa, komunidade bele asesu ka lae, fatin ne’e estratejiku hodi hamosu movimentu transaksaun (permintaan dan penawaran) ka lae, kuantidades populasaun hirak mak iha ne’eba. Pra-kondisaun hirak ne’e hanesan analiza inisial hodi hamosu merkadu ida persiza hare asuntu hirak ne’e atu nune’e merkadu bele utiliza duni, no bele duni efektiva aktividades komersializasaun entre ema ne’ebe fa’an (penawaran) no ema ne’ebe hola (Permintaan) hodi alkansa kresimentu ekonomia rural iha teritoriu laran tomak hanesan deklarasaun husi Ministru Ekonomia e Dezemvolvimentu iha Distritu Suai Suco Oesilu dia 06/07/2011 liu husi TVTL katak Mini merkadu nudar parte ida hodi hasa’e ekonomia rural. Maibe realidade hatudu mai ita katak politika guvernu ba mini merkadu iha teritoriu laran tomak agora abandona hela komunidade la utiliza ne’ebe agora sai fali animal nia fatin ne’e failansu bo’ot problema ida ne’e akontense tamba guvernu laiha estudu ida klean no espesifiku ba planu estratejiku mini merkadu ida ne’e hodi analiza variavel hirak ne’ebe interdependensia ba konseitu mini merkaduria

Capitulu II

2.1 Formulasaun problema

     Atu Refleta fila fali ba ita nia kondisaun ekonomia iha kontekstu merkaduria ita sei persiza hadia no hamosu  buat barak iha ita nia rain tamba durante ne’e problemas lubuk ida mak ita infrenta dadauk ne’e sidauk iha solusaun ka alternativa ba kestaun ida ne’e. Esforsu guvernu hodi hamosu merkaduria nudar politika fundamental hodi aseleira ekonomia nasaun ida ne’e nian nudar responsabilidade guvernu ne’ebe komanda no jere rekursu estadu ida ne’e nian ba interese nasaun nudar prinsipiu natural iha Istadu Direitu Demokratiku nia laran. Esforsu guvernu hahu’u husi guvernu anterior to’o guvernu aktual ita konsidera nudar aksaun politika normatif iha guvernasaun nia laran ita hotu akompanha no konsidera esforsu hirak ne’e maibe iha parte lubuk ida mak sei hatudu failha liu-liu iha politika merkaduria, dezemvolvimentu seitor merkaduria durante guvernu adopta ita bele klasifika ba  tipus hat (4) mak hanesan; merkadu trabalho, merkadu komersiu merkdu Financeiro no mini merkadu. Merkadu hirak ne’e hetan failha wanhira ita hare kontekstu ri’il ekonomia povu husi aspeitu mikro katak kualidade moris ne’ebe menus husi standar moris, rendimentu perkapita ki’ik liu laiha kampo trabalho, Unemployment, sistema komersiu la garantidu negosiu ki’ik sira iha sustentabilidade, Aleinde husi seitor makro Gross Nasional produk (GNP) sei menus liu, ita infrenta defisit tamba ita nia importasaun bo’ot liu duke exsportasaun, osan barak mak halai ba estrangeirus, timor oan barak mak halai ba rai liur hanesan Irlanda no Inglatera hodi buka servisu, sistema fiskalizasaun no monitorizasaun orsamentu estadu menus liu hodi prezudika korupsaun no sistema lei balun sei fraku.  Husi kondisaun ri’il hirak ne’e  ita bele hare hodi karkula (mengukur) ezistensia politika guvernu iha merkaduria sei infrenta hela problema barak durante ne’e.

Capitulu III

3.1 Konkluzaun

      Pilar importante ba dezemvolvimentu ekonomia Timor Leste mak merkaduria nudar save ida ba kresimentu ekonomia entermus de seitor makro no seitor mikro, merkaduria nudar sentru transformasaun (lalu lintas) ba supply (Penawaran ) no baze demand (Permintaan)  produsaun, skill no sasan hotu-hotu ne’ebe movel husi komsumedores sira iha merkaduria

3.2 Sujestaun

  Sujestaun ba hakerek Na’in hakarak rekomenda katak ba tinan ida ne’e guvernu liu husi Ministeriu Ekonomia e Dezemvolvimentu (MED) persiza hatu’ur politika ida ba merkadu sentral hirak ne’ebe ejiste hela iha kapital dili no kapital distritu sira ne’ebe sentru ba aktividades ekonomia sirkula karik guvernu hanoin hodi hari’i mini merkadu persiza iha estudu inisial ida antes tama ba planu konstruksaun liu-liu estudu kona ba variavel hirak ne’ebe hanesan fator determinante ba efektividades merkadu nian hanesan; kestaun geografika, kuantidades populasaun ne’ebe moris iha teritoriu ne’ebe refere, tipos komoditi hirak ne’ebe eziste iha fatin ne’ebe refere, pola hidup masyarakat liga ba sosiu kultura no ekonomia, no asesu transporte.

      Ba asuntu seluk persiza aumenta orsamentu infrastruktura liu-liu Estrada rural, be mos, elektrisidade, no ponte sira atu nune’e bele orienta dadauk produsaun agirkula komunidades nian ba merkaduria.